Mufti Haji Ismail Pontianak

Negeri Kelantan telah melahirkan ramai ulama, antara mereka ada yang telah menyumbang bakti diluar Kelantan, anataranya ialah Haji Ismail bin Haji Abdul Majid dan lebih dikenali dengan panggilan Haji Ismail Pontianak.

Beliau sezaman dengannya ialah Hj Idris,Dato’ Perdana Hj.Nik Mahmud, Tok Seridik dan Syeikh Osman Jalaluddin al-Kalantani. Haji Ismail Pontianak adalah seorang ulama Kelantan yang telah berusaha menyebarkan Islam ke Pontianak dan pernah dilantik menjadi mufti kerajaan Sambas dan telah membuat beberapa perubahan pentadbiran agama di sana.

Biografi Haji Ismail Pontianak ( 1882-1950)

Tokoh ulama' perantau iaitu Khatib Masjid Muhammadi dekad 1940-an yang paling termashur, lahir sezaman dengan Mufti Hj. Idris, Dato' Perdana Haji Nik Mahmud, Tok Seridik dan Syeikh Osman Jalaluddin al-Kalantani. Nama penuhnya ialah Haji Ismail b. Hj. Abdul Majid, tetapi lebih dikenali dengan panggilan Haji Ismail Pontianak kerana begitu lama beliau berkelana dan bermastautin di Pontianak (Kalimantan Barat), bahkan pernah dilantik menjadi Mufti Kerajaan Pontianak dan berkhidmat selama suku abad (1910 - 1935). [1] Nama lengkapnya ialah Ismail bin Abdul Majid bin Abdul Kadir bin Nordin bin Abdullah Faqih. Beliau lahir di Kg Labok dalam jajahan Machang, Kelantan kira-kira pada awal tahun 1300H / akhir 1822M. [2]

2.1 Asal-usul keluarganya
Abdullah Faqih atau Tok Faqih berasal dari Minangkabau. Ekoran satu peristiwa, beliau membawa diri ke Patani. Seorang puteranya Haji Nordin bermusafir ke Negeri Kelantan lalu menetap di Kampung Lundang Paku dalam jajahan Kota Bharu. [3]Anak Haji Nordin iaitu Haji Abdul Kadir berkahwin dengan puteri Dato’ Labok (Haji Zainal Abidin atau Haji Wanik) yang bernama Hajah Halimah. Pasangan ini dikurniakan tujuh orang anak iaitu lima lelaki dan dua orang perempuan.

Ketujuh- tujuh beradik tersebut termasuk Haji Abdul Majid, Haji Ali dan Haji Idris berpindah ke Labok yang telah diterokai oleh datuk mereka ( Dato’ Labok). Haji Abdul Majid adalah sepupu kepada Tok Wali Haji Ismail Lundang Paku di mana beliau berkahwin dengan Che Minah binti Penghulu Muhammad Amin. Che Minah adalah anak kepada Hjh Selamat yang merupakan salah seorang dari anak Haji Jalauddin putra dari Sutan Amir Kaharuruddin yang berasal dari Minangkabau.
Hasil perkahwinann antara Che Minah dengan Haji Abdul Majid, mereka telah dikurniakan tujuh orang anak iaitu Muhammad Nuh terkenal dengan panggilan Haji Nuh Kaya, Haji Ismail, Hajjah Aishah, Haji Muhammad Saleh, Haji Sulaiman, Haji Yaakub dan Hajjah Che Mas. [4]

Pendidikan
Pengaruh pengajian Islam di Kelantan pada masa itu amat besar peranannya dalam pengajian Islam. Orang-orang yang berkemampuan telah merasai bahawa anak-anak mereka akan dihantar ke Mekah mendalami pelajaran ilmu agama termasuklah Haji Abdul Majid. Beliau ingin anaknya itu mencapai taraf seseorang ulama.
Dengan itu Haji Ismail dan Haji Noh telah dihantar belajar di Mekah setelah mendapat pelajaran asas di Kelantan. Beliau dalam usianya yang masih muda telah dihantar ke Mekah. Di sana beliau belajar dengan beberapa orang guru yang terkenal pada zaman tersebut. [5] Di Mekah sebagai pusat pengajian Islam dimana beliau telah banyak menghabiskan masa dalam usaha mendalami ilmu pengetahuan agama Islam. Selain itu beliau telah berjaya mencapai ilmu pengetahuan Usuluddin, syariat Islamiyyah, serta juga ilmu falak yang melayakkan menjadi ulama besar. [6]
Ismail dan abangnya Muhammad Nuh (yang kemudian dikenali sebagai Haji Nuh Kaya) setelah memperoleh pendidikan asas di Kelantan, dihantar belajar ke Mekah. Di Mekah, Ismail sempat mengikuti majlis pengajian Syeikh Ahmad al-Fathani, sama ada di rumah mahu pun di Masjid al-Haram. Ada orang meriwayatkan bahawa Ismail Kelantan pulang ke Kelantan sesudah haji pada tahun 1325 hijrah/1908 masihi, iaitu tahun kewafatan Syeikh Ahmad al-Fathani (wafat 11 Zulhijjah 1325 hijrah/18 Januari 1908 masihi)
Riwayat lain menyebut bahawa setelah Syeikh Ahmad al-Fathani meninggal dunia, Ismail Kelantan meneruskan pengajiannya kepada beberapa orang ulama besar Mekah, antaranya Saiyid Abdullah az-Zawawi (lahir 1266 hijrah/1850 masihi, wafat 1343 hijrah bersamaan 1924 masihi), Syeikh Muhammad Mahfuz bin Abdullah at-Tarmasi dan ramai lagi. Syeikh Muhammad Mahfuz bin Abdullah at-Tarmasi berasal dari Termas (Jawa) adalah seorang ulama besar Mazhab Syafie dan ahli dalam ilmu hadis. Beliau mempunyai beberapa karangan yang besar, antaranya Muhibah Zawin Nazhar yang tebalnya empat jilid.
Hubungan mesra antara Ismail Kelantan dengan Syed Abdullah al-Zawawi sejak beliau belajar di Mekah lagi, yang ketika itu Syed Abdullah al-Zawawi adalah seorang Mufti Mazhab Syafie di Mekah. Ketika pergolakan Wahabi di Mekah, beberapa orang ulama tidak aman tinggal di Mekah, termasuklah Saiyid Abdullah al-Zawawi. Haji Ismail Kelantan mengikut gurunya Saiyid Abdullah az-Zawawi itu berhijrah dari Mekah ke Riau dan selanjutnya ke Pontianak. Sewaktu Syed Abdullah al-Zawawi menjadi Mufti Pontianak, Ismail Kelantan terus bersama gurunya itu, belajar pelbagai bidang ilmu tiada henti-hentinya walau pun ilmu yang dikuasainya cukup banyak dan memadai. Riwayat lain menyebut bahawa Ismail Kelantan pulang ke Kelantan lebih awal (1325 hijrah bersamaan 1908 masihi),dan dan selanjutnya pergi ke Cam/Kemboja. [7]
Ilmu Falak
Ismail Kelantan tidak sempat menamatkan ilmu falak yang dipelajarinya daripada Syeikh Ahmad al-Fathani. Oleh itu setelah Syeikh Ahmad al-Fathani meninggal dunia, beliau meneruskan pendidikan khusus tentang ilmu falak itu daripada Syeikh Muhammad Nur bin Muhammad bin Ismail al-Fathani. Ketika mempelajari ilmu falak daripada Syeikh Muhammad Nur al-Fathani, beliau bersama Syeikh Haji Abu Bakar bin Haji Hassan Muar.

Mengenai ketokohan Ismail Kelantan dalam ilmu falak dapat dibuktikan dalam karyanya Pedoman Kesempurnaan Manusia. Menurut cerita Ustaz Abdur Rani Mahmud (ketika masih hidup sebagai Ketua Majlis Ulama Kalimantan Barat), bahawasanya Ismail Kelantan adalah orang pertama yang menyebarkan ilmu falak di Pontianak secara khususnya dan Kalimantan Barat secara umumnya.[8]

Keperibadianya
Haji Ismail seorang yang suka kepada pembaharuan-pembaharuan di mana beliau memberi kebebasan berfikir tentang mazhab-mazhab kepada muridnya walaupun ketika itu mazhab Syafei menjadi mazhab ramai. Beliaulah orang yang pertama mengubah khutbah jumaat dari bahasa arab kepada bahasa melayu yang sebelum itu masih dalam bahasa arab. Sikap ini mendapat cabaran hebat daripada ulama-ulama di Pontianak. Dalam pada itu beliau di jemput ke Istana untuk memberi keterangan kepada baginda seterusnya diuji dengan bermacam-macam soalan sehingga akhirnya pihak istana menyakini kebolehan dalam ilmu pengetahuan agama Islam yang ada pada Haji Ismail tersebut.

Semenjak itu beliau dihormati dan dilantik menjadi mufti di Pontianak, beliaulah mufti Pontianak yang pertama mengikut kata Hajjah Jamaliah. Ketika di Pontianak ramai ulama-ulama yang bernama Ismail seperti Haji Ismail Haji Abdul Latif dikenali dengan nama Haji Ismail kadhi. Haji Ismail Pontianak, Haji Ismail mufti kubu dan Haji Ismail Bugis. Usaha beliau untuk mengembangkan Islam di lakukan dengan mengajar dan mengadakan beberapa polisi terutamanya mengajar tafsir kemudian memberi penjelasan dengan bahasa melayu yang mudah difahami.

Oleh itu majlis-majlis pengajarannya selalu dibanjiri oleh masyarakat setempat. Salah satu diantara muridnya ialah Abdul Fani bin Mahmud. Di samping itu beliau juga dapat menyebarkan karyanya di Kalimantan yang bernama “ Pedoman Kesempurnaan Manusia”. Beliaulah satu-satunya ulama dan orang melayu yang pertama mempunyai hotel di Pontianak yang terletak di sungai Kapuas. [9]
Warak
Haji Ismail Pontianak seorang ulama yang warak, khatib yang sangat petah lidah dalam khutbahnya. Beliau seorang khatib yang tiada tandingan pada zamannya dimana beliau berkhutbah tanpa membaca surat semasa berlaku pergaduhan diantara China dan Melayu yang di pelopori oleh bintang tiga. Ianya telah membaca khutbahnya dengan begitu semangat sehingga ahli jumaat bertepuk tangan tanpa menyedari bahawa mereka pada masa itu berada dalam masjid. Kelebihannya dapat mempengaruhi dan menaikkan semangat juang para pendengar.

Selain itu beliau juga seorang yang peramah dengan anak-anak muda dan melayani mereka seperti kawan-kawan sebaya denganya. Semasa bercakap selalu di selangi dengan komentar dan cerita-cerita yang menghiburkan hati mereka. Di samping itu membaca doa sesuai dengan majlis tersebut. Bacaan doanya dengan penuh perasaan dan dapat mengharukan para pendengar- pendengar dalam majlis tersebut.

Pemurah
Sifatnya yang tidak suka marah menyebabkan beliau disukai ramai orang. Sifatnya yang sangat pemurah itu menyebabkan beliau tidak meninggalkan harta pusaka. Haji Ismail pernah membeli tanah tetapi diberi nama kepada pewarisnya. Manakala orang yang datang ke rumahnya tidak hampa kerana beliau akan memberi wang kepada mereka yang meminta. Selain itu air tawar dan ilmu pengetahuan juga diberikan kepada sesipa yang meminta tolong. Hajah Jamaliah adalah isteri kepada Haji Ismail di mana beliau menjelaskan bahawa suaminya tidur pada jam 9.00 malam hingga ke pukul 1.00 pagi sahaja. Kemudian beliau bangun membuat ibadat seperti membaca al-Qur’an dan mengarang. Walau bagaimanapun beliau sempat menyiapkan terjemahan al-Qur’an 30 juzu’ iaitu tidak sampai setahun.

Terjemahan ini lengkap dengan 30 juzu’ dan telah di hasilkan oleh majlis ulama Kelantan. Haji Ismail telah di tugaskan untuk berunding dengan pustaka Wafad di Qaherah supaya terjemahan itu dapat di terbitkan dengan tulisan yang cantik di terbitkan di Mesir. Dalam usaha untuk melaksanakan hasratnya itu beliau meninggal dunia sebelum sempat di cetak dan terjemahan itu ada dalam simpanan salah seorang keluarganya. Hal ini di jelaskan oleh Yusof Zaky. [10]

Semangat Tinggi
Tuan guru Haji Ismail yang tinggi cita-citanya dan semangat perjuangan ke arah menyebarkan Islam itu telah mengalami beberapa peristiwa senang dan susah. Dengan itu beliau pernah berkata, “ adat hidup di dunia seseorang itu tidak terlepas dari kesusahan. Kita mesti menghadapinya dengan jujur dan ikhlas serta sentiasa mendekatkan diri kepada Allah. Sebagai senjata hidup, beliau sentiasa berpesan supaya membanyakkan selawat kepada Nabi, banyak membaca Yasin dan beristighfar. Semua ibadat perlu dengan hati yang ikhlas kepada Allah dan sebelum tidur hendaklah terlebih dahulu membaca ayat Kursi sebanyak sebelas kali dan bismillah 41 kali supaya tidak di ganggu oleh syaitan dan iblis.

Perjuangan beliau dari Kelantan ke Pontianak dan menjadi mufti serta memolopori terjemahan khutbah dan mengajar tafsir al-Qur’an dengan terjemahan itu telah memberi peluang yang besar ke arah memperjuangkan tersebarnya ajaran Islam di sana. Oleh itu, wajarlah beliau di hormati oleh masyarakat manusia dalam hidupnya. Sudah tentu perjuangan dan kebaikan dalam menegakkan ajaran-ajaran Islam itu merupakan suatu perjuangan yang besar yang sama tarafnya dengan perjuangan di medan jihad. Allah akan menempatkan dan di beri pembalasan yang paling sempurna dari Allah. Allah akan memberi ganjaran yang paling baik orang seperti ini. [11]
Haji Ismail ke Pontianak Sebagai Mufti

Selain bersama gurunya Syed Abdullah al-Zawawi di Pontianak, Ismail Kelantan pernah menziarahi Syeikh Muhammad Yasin, seorang ulama yang berasal dari Kedah, yang tinggal di Kuala Secapah, Mempawah. Pada tahun kedatangan Ismail Kelantan ke Kuala Secapah, Mempawah itulah Syeikh Muhammad Yasin Kedah meninggal dunia. Ismail Kelantan juga menziarahi Wan Nik, seorang ulama sufi yang berasal dari Patani. Beliau tinggal dalam bandar Mempawah. Dalam waktu yang relatif singkat, kealiman Ismail Kelantan tersebar di sekitar Mempawah dan Pontianak. Oleh sebab itu Adam, seorang hartawan Bugis di Sungai Itik, Pontianak, iaitu seorang yang sangat haus dengan ilmu pengetahuan, menjemput Ismail Kelantan mengajar di rumahnya.


Bukan itu saja, atas kehendak Adam dan Mu'minah binti Haji Muhammad Thahir, mereka menjodohkan anak perempuannya dengan Ismail Kelantan. Perkahwinan dengan anak Adam itu merupakan perkahwinan Ismail Kelantan yang pertama di Pontianak. Detik-detik terakhir akan kepulangannya ke Kelantan, Ismail berkahwin lagi dengan Jamaliah yang berasal dari Tasik Malaya, Jawa Barat. Perkahwinan kedua ini adalah atas kehendak dan perintah Sultan Muhammad, Sultan Pontianak.Daripada sepucuk surat Ismail Kelantan kepada Syarif Muhammad bin Syarif Yusuf, Sultan Pontianak, tarikh Pontianak: 28 Februari 1924, dapatlah diketahui bahawa mula-mula beliau dilantik sebagai Naib Hakim di Rad Agama Pontianak mulai tarikh 12 Ogos 1920 masihi. Pada tarikh penulisan surat 28 Februari 1924, kedudukan Ismail Kelantan adalah sebagai Mufti di Kerajaan Pontianak.Sewaktu Ismail Kelantan menjadi Mufti Pontianak, ada tiga orang ulama yang bernama Ismail.

Dua orang lagi ialah Ismail bin Abdul Lathif (lebih dikenali dengan Ismail Jabal) dan Ismail bin Abdul Karim (lebih dikenali sebagai Ismail Mundu). Ismail bin Abdul Lathif adalah Penasihat Rad Agama Kerajaan Pontianak. Ismail bin Abdul Karim (wafat pada hari Khamis, 15 Jamadilakhir 1376 hijrah/16 Januari 1957 masihi) pula adalah Mufti Kerajaan Kubu, sebuah kerajaan kecil di bawah naungan Kerajaan Pontianak. Ketiga-tiga ulama tersebut sangat terkenal di dalam Kerajaan Pontianak.

6. Pulang ke Kelantan

Haji Ismail pulang ke Kelantan sekitar tahun 1937. Di Kota Bharu beliau menjadi guru di Jami' Merbau yang berstatus sebagai pendidikan tinggi Islam ketika itu. Murid-murid yang diterima di Jami' Merbau adalah orang-orang yang telah mendapat pendidikan yang cukup memadai, yang datang dari seluruh Semenanjung dan Patani.Semangat Selain mengajar di Jami' Merbau, Ismail Kelantan juga menjadi guru dan imam di Istana Sultan Kelantan. Ismail Kelantan adalah hafiz al-Qur’an tiga puluh juzu’, fasih ketika berpidato dan berkhutbah di atas mimbar. Kelebihannya pula dapat mempengaruhi dan membakar semangat pendengar. Dalam satu peristiwa pergaduhan yang didalangi Bintang Tiga yang terjadi di Kota Bharu, Ismail Kelantan telah berpidato sehingga menaikkan semangat juang orang Melayu.

7. Penulisan

Fatwa Daripada al-Sayyid Abdullah Ibnu Almarhum al-Sayyid Muhammad Shalih al-Zawawi Jawab Soal Dari Tanah Jawa, diselesaikan pada 25 Syawal 1330 hijrah. Kandungannya mengenai ayat-ayat al-Qur’an dalam piring hitam. Diberi gantungan makna dalam bahasa Melayu daripada karya asalnya yang ditulis dalam bahasa Arab, Rejab tahun 1326 hijrah. Dicetak dengan kehendak al-Sayyid Ja'far bin Pangeran Syarif Abdur Rahman al-Qadri Pontianak. Dicetak di Matba, Haji Muhammad Sa'id bin al-Marhum Haji Arsyad, No. 82 Arab Street Singapura pada 25 Syawal 1330 hijrah oleh Muhammad bin Haji Muhammad Sa'id, Basrah Street, No. 49 Singapura.

Risalah pada bicara Jumaat dan Sembahyang Zhuhur tanpa dinyatakan tarikh selesai penulisan. Tarikh salinan 3 Rabiulawal 1345 hijrah. Manuskrip disalin oleh Khathib Peniti Kecil, diperoleh di Pontianak pada 8 Syawal 1422 hijrah/22 Disember 2001 masihi. Kandungan perbahasan khilafiah mengenai sembahyang Jumaat dan sembahyang Zuhur atau mu'adah.3. Pedoman Kemuliaan Manusia, kandungannya membicarakan rampaian berbagai-bagai ilmu, termasuk falakiyah. Cetakan yang pertama Mathba'ah al-Ma'arif, Kota Bharu, Kelantan. Taqriz/pujian: Tuan Guru Ahmad Mahir bin Haji Ismail Kemuning, Kadi Besar Negeri Kelantan (ditulis pada 22 Januari 1938), Tuan Guru Nik Muhammad Adib bin Syeikh Muhammad Daud, Jawatan Tinggi Kadi Pelawat atau Pemeriksa Kadi-kadi Dalam Kelantan (ditulis 22.11.37), Tuan Guru Abdullah Tahir bin Ahmad, Guru Besar Ugama Dalam Kelantan dan Anggota Ulama Dalam Majlis Ugama Islam Kelantan (ditulis 14 Zulkaedah 1356 hijrah).
8. keturunan dan murid
Ismail telah dikurniakan beberapa orang anak dari perkahwinannya dengan Mukminah bt Haji Tahir (Kubang Itik, Pontianak), antaranya Khadijah, Rugayah dan Siti Hajar. Yang lain dikatakan meninggal semasa masih kecil.

Sewaktu Ismail Kelantan pulang ke Kota Bharu, Kelantan, tiga orang anaknya dengan isteri pertama tersebut telah berumah tangga, ketiga-tiganya tidak ikut pulang ke Kelantan. Keluarga bagi Khadijah anak perempuan Hj Ismail sekarang tinggal di Jalan Tebu, Geng Permata Sari Pontianak. Manakala kelurga Siti Hajar yang tinggal di Parit Sungai Keluang, Peniti, Kecamatan Siantan, Kabupaten Pontianak. Suaminya bernama Arif. Seorang lagi anak Ismail Kelantan yang perempuan tinggal di Pontianak ialah Rugayah. Dipercayai ketiga-tiga anak Ismail Kelantan melahirkan satu keturunan yang ramai di Pontianak.

Antara sekian ramai murid Ismail Kelantan di Pontianak ialah Ustaz Abdur Rani Mahmud. Seorang guru dan jawatan terakhir beliau ialah Ketua Majlis Ulama Kalimantan Barat. Menurut Abdur Rani Mahmud, Ismail Kelantan adalah orang pertama menyebarkan ilmu falak secara meluas di Pontianak. Katanya, ``Kemungkinan Haji Ismail Kelantan hafal Quran tiga puluh juzu’ kerana di mana saja beliau duduk, mulutnya sentiasa membaca ayat-ayat al-Qur’an. Tangannya senantiasa memegang tasbih. Kalau mengajar mata pelajaran apa pun yang diajarkannya semuanya secara hafal walau pun kitab ada di depannya.'' [12]

8.1 Guru-guru

Antara guru-guru pilihan Haji Ismail ialah termasuklah Syeikh Syed Abdullah bin Muhammad Saleh al-Zawawi, Syeikh Syed Abi Bakr bin Muhammad Shata, Syeikh Muhammad Said bin Muhammad Babasil, Syeikh Muhammad Mahfuz bin Abdullah, di mana beliau ini berasal daripada Termas iaitu Jawa Timur. Selain itu gurunya lagi seperti Syeikh Othman bin Abdul Wahab berasal dari (Sarawak, Malaysia Timur), Syeikh Muhammad Ali bin Abdul Rahman al-Fatani, Syeikh Ahman bin Muhammad Zain al-Fatani, Syeikh Muhammad bin Bakhit ( Qadhi Iskandariah), Syeikh Said al-Muji ( ulama Azhar), dan Syeikh Nor bin Muhammad Saghir al-Fatani iaitu guru ilmu falak 1322 hijrah bersamaan 1904 masihi. semua guru-gurunya merupakan daripada ulama-ulama yang terkenal dan termashur pada masa itu. Dengan itu, Haji Ismail serba sedikit dan ternyata boleh mengikuti pelajaran yang diajar oleh guru-guru beliau pada masa itu. Walau bagaimanapun Haji Ismail selepas enam tahun menuntut ilmu di Mekah, beliau sudah dapat mengajar orang lain. [13]


8.2 Sahabat-Sahabatnya

Sahabat-sahabat yang belajar sekali dengan beliau pada masa itu termasuklah Haji Nik Mahmud bin Haji Ismail Qadhi dikenali sebagai Dato’ Perdana Menteri Paduka Raja, Haji Harun bin Awang ( Labok). Haji Othman bin Haji Abdul Samad ( Pasir Pekan), Haji Abdullah Seri bin Abdul Latif ( Kota Bharu) dan ramai lagi sahabat-sahabat yang lain. [14]

9. Kerjayanya
Meskipun demikian, Hj. Ismail akhirnya kembali menetap di Kelantan. Kerjaya awal beliau ialah dalam perkhidmatan di MAIK bermula pada 1 Januari 1940 apabila beliau dilantik menjadi guru kitab di Jami' Merbau al-Ismail dengan gaji permulaan RM 47.50 sebulan. Selanjutnya, beliau dipilih menganggotai Jemaah Ulama' MAIK (10 April 1940 - 8 Februari 1947). Selain daripada itu, dilantik sebagai Penterjemah Arab (semenjak 1 Julai 1941).

Zaman gemilang perkhidmatannya bermula pada 1 Mei 1943 apabila beliau dilantik menjadi Khatib di Masjid Muhammadi, Kota Bharu. Berbeza dengan tok-tok Khatib sebelumnya yang masih terikat dengan nota atau teks arab sepenuhnya, Haji Ismail memperkenalkan khutbah tanpa teks di tangan. Kepetahan beliau menyampaikan khutbahnya secara spontan, dalam bahasa ibunda pula, terbukti sangat berkesan. Walaupun khutbahnya agak panjang, tetapi ahli jemaah tidak bosan. Ini kerana beliau bijak menyusun kata, pandai menyelit ungkapan bahasa 'segar' bersesuaian dengan suasana yang mampu membuat sedang hadirin tidak jemu atau mengantuk. Beliau bukan sahaja popular di kalangan ahli jemaah dan anak-anak muridnya, malahan sangat disenangi oleh Sultan Ibrahim sehinggakan dilantik menjadi guru agama merangkap imam di Istana baginda. [15]

10. Kewafatannya.
Perjuangan Haji Ismail dalam pengajaran dan pembelajaran telah memberi sumbangan dan peranan yang besar kepada masyarakat. Beliau telah dihormati oleh para ulama dan juga masyarakat sehingga ke hari ini. Setahun menjelang kematiannya beliau melawat ke Singapura dan jatuh sakit selepas makan. Lama-kelamaan penyakitnya bertambah melarat. [16] Setelah berubat di merata-rata tempat, salah seorang pembesar negeri iaitu Tengku Muhammad Hamzah memberitau agar beliau pergi berubat ke Narathiwat, Thailand. Namun begitu beliau ditakdirkan meninggal dunia di rumahnya, Jalan Pengkalan Chepa Kota Bharu Kelantan. Pada tahun 1950, ketika usia beliau 74 tahun di dapati beliau menghembuskan nafas yang terakhir pada jam 10 malam pada hari isnin 18 Muharram 1370 bersamaan 29 Oktober 1950 dan dikebumikan di Tanah Perkuburan Kg Labok Machang bersebelahan dengan pusara adik beradiknya yang lain.[17]
Kesimpulannya
Haji Ismail merupakan salah seorang tokoh ulama Kelantan yang di kagumi oleh segenap masyarakat dalam perjuangannya terutama dalam ajaran Islam khususnya. Selain itu beliau seorang yang peramah dan tidak suka marah menyebabkan beliau di sayangi oleh semua golongan masyarakat. Perjuangan Haji Ismail dari Kelantan ke Pontianak dan menjadi mufti serta mempelopori terjemahan khutbah, mengajar tafsir al-Qur’an dengan terjemahan itu telah memberi peluang yang besar ke arah mempercepatkan ajaran Islam. Oleh itu wajarlah kita menghormati pengorbanan beliau dalam menegakkan ajaran-ajaran Islam. Justeru itu, ajaran Islam merupakan satu perjuangan yang besar yang sama tarafnya dengan perjuangan di medan jihad.

[1] http: // abzahidi 2001. tripod.com, 6 Mei 2007.
[2] Ismail Che Daud (2001), Tokoh-Tokoh Ulama Semenanjung Melayu Satu. Majlis Ugama Islam Dan Adat Istiadat Melayu Kelantan Kota Bharu. Edisi ke-3.
[3] Ibid,. hlm. 664.
[4] Ibid,. hlm. 665.
[5] Wan Muhammad Saghir Abdullah (1978), Majalah Pengasuh. April 1978. Bil 432. Hlm 56.
[6] Ibid., hlm 56.
[7] http:// my.opera. com / kawan / blogl, 6 Mei 2007.
[8] Ibid.
[9] Wan Muhammad Saghir Abdullah (1978).op.cit., hlm.57.
[10] Ibid., hlm. 57.
[11] Ibid., hlm.58.
[12] http: // smukhtar. blog spop.com. Ismail al-Kalantani. 6 Mei 2007.
[13] Ismail Che Daud (2001).op.cit.hlm.665.
[14] Ibid., hlm.666.
[15] http:// abzahidi 2001. tripod.com. tokoh.htm. 6 Mei 2007.
[16] Ismail Che Daud (2001). op.cit. hlm. 670
[17] Ibid., hlm.671.